Dariusz Małszycki
W poprzednich numerach „Rocznika Gdyńskiego” ukazała się seria artykułów poświęconych historii harcerstwa gdyńskiego. Były one rezultatem wieloletnich prac autora nad dziejami tego związku w Gdyni. Jednak jego zainteresowania badawcze nie ograniczyły się tylko do jednej organizacji, autor swymi badaniami objął również dzieje innych organizacji młodzieżowych okresu międzywojennego w tym mieście. Niniejszy artykuł poświęcony jest Związkowi Strzeleckiemu (dalej ZS). Mam nadzieję, iż będzie on początkiem serii artykułów o działających w Gdyni takich organizacjach młodzieżowych, jak: Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży, Związek Chrześcijańskiej Młodzieży Męskiej (YMCA), czy Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Praca ma charakter przyczynkarski, do napisania pełnej historii organizacji na terenie Gdyni konieczna byłaby kwerenda w Archiwum Państwowym w Bydgoszczy oraz w Centralnym Archiwum Wojskowym w Warszawie, gdzie znajduje się Zespół Akt Związku Strzeleckiego 1919-19391. Niniejszy artykuł w dużej mierze opiera się na „Kronice I Oddziału Kaszubskiego Związku Strzeleckiego im. Antoniego Abrahama w Gdyni”; obejmuje ona cały okres działalności organizacji międzywojennej Gdyni. Kserokopia egzemplarza tej pracy zachowała się w Muzeum Miasta Gdyni2. Podstawowe informacje ogólne o organizacji ZS na terenie Pomorza daje praca Władysława Góry3. Ważnym źródłem, z którego korzystał autor, są „Akta Komisariatu Rządu”, w szczególności „Sprawozdania sytuacyjne z ruchu społeczno-politycznego”4, a także ówczesna prasa codzienna. Związek Strzelecki to organizacja paramilitarna, która swymi tradycjami nawiązywała do powstałych przed I wojną światową z inicjatywy Związku Walki Czynnej Związku Strzeleckiego (1910-1914) i krakowskiego Towarzystwa Sportowo-Gimnastycznego „Strzelec” oraz Polskich Drużyn Strzeleckich założonych przez Organizację Młodzieży Niepodległościowej „Zarzewie”. Organizacje strzeleckie działały głównie na terenie Galicji. Jednak również w innych rejonach dawnej Rzeczypospolitej. Na Pomorzu pierwsza drużyna strzelecka powstała w Chojnicach w 1911 roku5. Członkowie drużyn strzeleckich w czasie I wojny światowej stanowili kadrę Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego, później również działającej w konspiracji Polskiej Organizacji Wojskowej (dalej POW). Działający w okresie międzywojennym Związek Strzelecki powstał w sierpniu 1919 r. z inicjatywy środowisk piłsudczykowskich, dawnych członków POW. Jednym z inicjatorów powstania tego Związku był znany pisarz i działacz niepodległościowy, legionista Wacław Sieroszewski (1858-1945). Organizacja ta podlegała Ministerstwu Spraw Wojskowych, a bezpośrednio jego agendzie – Państwowemu Urzędowi Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego (dalej PUWFiPW). Naczelnymi władzami Związku Strzeleckiego były: Zarząd Główny oraz Komenda Główna. Zarząd wybierany był na Walnych Zebraniach Delegatów. Jego pracami kierował prezes; pierwszym był wspomniany wcześniej Wacław Sieroszewski. Po nim funkcję tę sprawowali: Kazimierz Dłuski, Antoni Anusz, Wojciech Stipiczyński oraz w latach 1932-1939 Franciszek Paschalski. Komenda Główna była mianowana przez Ministra Spraw Wojskowych na wniosek dyrektora PUWFiPW. Pierwszym komendantem Związku był w latach 1919-1922 kpt. Władysław Malski (1894-1941), polityk oraz działacz spółdzielczy i rolniczy. Ostatnim przed wojną komendantem od 1938 r. był zawodowy żołnierz, legionista, powstaniec warszawski płk. Józef Tunguz Zawiślak (1890-1960). Zadaniem komendantów było m.in. prowadzenie całokształtu pracy wychowawczeji szkoleniowej oraz wykonywanie czynności służbowych zlecanych przez PUWFiPW. Struktura terytorialna Związku Strzeleckiego pokrywała się w zasadzie z podziałem terytorialnym kraju, dzieliła się na okręgi, podlegające im obwody pokrywające się z okręgami korpusowymi i poborowymi, a te z kolei na obwody pułkowe. W 1929 r., w wyniku zmian organizacyjnych kraj podzielono na 10 okręgów i 5 podokręgów, a obwody zostały zastąpione powiatami. Tak jak na czele władz krajowych, okręgami, podokręgami, powiatami kierowały Zarządy z prezesami i Komendy z komendantami na czele6. Najniższym szczeblem organizacyjnym Związku były oddziały, w skład których wchodziły drużyny, plutony i kompanie. Całością prac oddziału albo pododdziału kierował komendant. Jednak w szczególności odpowiadał on za wyszkolenie wojskowe oraz wychowanie fizyczne. Natomiast kierownicy referatów wychowania obywatelskiego pracowali nad wytworzeniem „u poszczególnych członków wartości obywatelskich”7. Od początku swego istnienia Związek Strzelecki stał się organizacją masową, która w 1923 r. liczyła 60 tys. członków, a w 1939 r. należało do niego około 500 tys. osób8. Dla porównania jedna z najbardziej popularnych w tym czasie organizacji młodzieżowych – Związek Harcerstwa Polskiego – liczył około 200 tys. członków. Organizacja skupiała w swoich szeregach przede wszystkim starszą, wkraczającą w dorosłe życie, młodzież męską (głównie przedpoborową) i żeńską w wieku od 18 do 21 lat. Należeli również do niej młodsi członkowie. Wewnętrznie strzelcy dzielili się na różne szczeble grupujące młodzież wg wieku, z których I szczebel to – Młodociani (dzieci do 14 lat), drugi – Zuchy (14-16 lat), trzeci – Orlęta Strzeleckie (17-18 lat) oraz najstarsi – Junacy Strzeleccy (powyżej 18 lat). Celem Związku Strzeleckiego było propagowanie wartości militarnych, szerzenie wiedzy wojskowej. W związku z tym prowadził on działalność ukierunkowaną głównie na wychowanie fizyczne oraz przysposobienie wojskowe, ale również wychowanie obywatelskie. To było wspierane szerzeniem ideologii solidaryzmu państwowego polegającego na rozbudzeniu i hartowaniu w członkach ducha narodowego, karności. Miało to pomóc w wychowaniu obywatela wiernie służącego ponadklasowemu państwu. Trafnie scharakteryzował to Zygmunt Pastuszyński poseł na Sejm RP prezes Powiatu ZS Warszawa-Praga: „Celem naszym jest dać rodzicom i rodzeństwu dobre dziecko, dobrego brata, dobrą siostrę, a Ojczyźnie Świętej – ofiarnego pełnego poświęceń dla Jej dobra obywatela – żołnierza”9. Każdy strzelec postępował zgodnie z tzw. „dziesięcioma przykazaniami strzeleckimi” zawartymi w prawie strzeleckim. Oto one: • Dobro Rzeczypospolitej Polskiej jest najwyższym prawem każdego strzelca. • Strzelec jest wzorowym obywatelem i żołnierzem Rzeczypospolitej, zawsze gotowym oddać życie w potrzebie. • Strzelec jest człowiekiem honoru. • Strzelec jest śmiały, odważny i posłuszny. • Strzelec karnie i sumiennie wypełnia obowiązki zawodowe i społeczne. • Strzelec jest przedsiębiorczy, wytrwały i zaradny. • Strzelec jest pracowity i oszczędny. • Strzelec jest uczynny i ofiarny. • Strzelec szanuje każdego człowieka, a we wszystkich widzi zawsze brata. • Strzelec jest wstrzemięźliwy, hartuje wolę i wzmacnia swoje siły10. Kandydaci na członków, wstępując do Związku, powinny znać strukturę organizacji oraz swoich przełożonych, wykazywać się znajomością gier świetlicowych. Dobrze widziane było przekazanie na potrzeby związku przynajmniej jednego przedmiotu własnej roboty, np. półki do świetlicy. W okresie próbnym powinni interesować się życiem oddziału, brać udział w jak największej liczbie imprez. Przygotowanie kandydata oceniała Komisja Próby Organizacyjnej. Po pozytywnym zweryfikowaniu nowi członkowie Związku składali przyrzeczenie: „Wstępując w szeregi Związku Strzeleckiego, przyrzekam i ślubuję, że przez całe me życie dobro Rzeczypospolitej Polskiej nad wszystko inne, wyższe dla mnie będzie. Służyć będę Najjaśniejszej Rzeczypospolitej do ostatniego tchu, a wszystkie moje czyny i zamiary tej najwyższej służbie podporządkowane będą. Przyrzekam i ślubuję: • powinności moje jako członka Związku Strzeleckiego z dobrą wolą i wiarą wypełniać, • prawo strzeleckie gorliwie wypełniać, • rozkazy przełożonych w Związku Strzeleckim karnie i chętnie wykonywać”11. Dzień składania przyrzeczenia strzeleckiego należał do najważniejszych uroczystości. Przeważnie był organizowany w dniu imienin Marszałka Józefa Piłsudskiego, tj. 19 marca albo 6 sierpnia – dniu upamiętniającym wymarsz Kadrówki z Krakowa. Składanie przysięgi zawsze miało przebieg niezwykle podniosły i uroczysty. Codzienne szkolenie w drużynie miało na celu zapoznanie członków z regulaminami musztry, służby wewnętrznej (wykonywanie rozkazów przyzwyczajało do karności) oraz służby wojskowej, w czasie której zdobywano wiadomości o marszach, wywiadach, czatach itp. Ponadto strzelcy praktykowali terenoznawstwo oraz uczyli się taktyki wojskowej i posługiwania się bronią. W szkoleniu wojskowym pomocą służyli strzelcom oczywiście instruktorzy wojskowi. Obok zajęć typowo paramilitarnych ZS prowadził działalność w dziedzinie wychowania fizycznego i sportu. Należał do organizacji Polskich Związków Sportowych. Przy organizacji powstawały drużyny sportowe: strzeleckie, łucznicze, marszowe. Prowadzono również działalność kulturalno-oświatową, między innymi organizowano przedstawienia, koncerty muzyczne, warsztaty doskonalenia zawodowego, które młodym członkom pomagały znaleźć pracę. Duża część zajęć organizacyjnych oddziałów odbywała się w świetlicach. Jak wyglądały świetlice, można dowiedzieć się, czytając „Program dla pracy referatów Wychowania Obywatelskiego w oddziałach Związku Strzeleckiego w Gdyni”12.
Na ścianach świetlicy powinny wisieć: krzyż, orzeł, portrety Prezydenta RP i Marszałka Józefa Piłsudskiego, obrazy historyczne, mapy oraz fotografie oddziału. Powinny się tam znajdować również: skrzynka zapytań, tablica informacyjna, prawo strzeleckie, flaga strzelecka. W bibliotece prenumerowano takie czasopisma, jak: „Strzelec”, „Młody Gryf”, „Nowiny”, „Przysposobienie Obywatelskie”. W tym samym dokumencie zaleca się, aby w świetlicy pracowali przewodnicy świetlicowi organizujący zajęcia w poszczególnych sekcjach: oświatowej (biblioteka, gazetka ścienna, odczyty), rozrywkowej (gry planszowe, zawody), scenicznej (teatr, inscenizacje, chór). Nad całością zajęć świetlicowych czuwał referent wychowania obywatelskiego. Z programu pracy wynikało, że zbiórki w świetlicach miały odbywać się minimum trzy razy w tygodniu. A zajęcia w nich podzielono w ten sposób, że połowa czasu powinna być przeznaczona na zajęcia z wyszkolenia wojskowego i wychowania fizycznego a reszta na wychowanie obywatelskie. W rzeczywistości zajęcia odbywały się według możliwości oddziału i preferencji osób kierujących pracą strzelecką. W tym miejscu należy zaznaczyć, że ZS nie był organizacją apolityczną. Jak już wyżej wspomniano, od początku swego istnienia był związany z organizacjami piłsudczykowskimi, co po 1926 r. oznaczało, że stał się organizacją prorządową. W dokumentach często spotyka się informacje o zaangażowaniu jej członków w sprawy polityczne. Na przykład w sprawozdaniu kwartalnym Komisarza Rządu pisze on, że: „Akcja wyborcza [w 1935 roku] w której brał udział Związek Strzelecki rozdziału do Związku nie wprowadził”13. Z drugiej strony w innym sprawozdaniu pisze, że niektórzy członkowie Związku odsunęli się od pracy organizacyjnej ze względu na niepowodzenie w akcji wyborczej w 1935 r., co na kilka miesięcy zahamowało pracę organizacji14. Wraz z decyzją o budowie portu w Gdyni rozpoczął się także rozwój miasta, do którego przybywało coraz więcej ludzi, w związku z tym rozwijało się też życie społeczne. Jednym z jego przejawów była działalność organizacji społecznych, wśród nich Związku Strzeleckiego. W 1927 r., z inicjatywy Komendy Okręgu Związku Strzeleckiego w Toruniu, przystąpiono do organizacji związku na terenie Gdyni. Pracami organizacyjnymi kierował Jan Kozłowski. We wrześniu tego roku wybrano Zarząd z prezesem Ignacym Sieją oraz Komendę Oddziału z komendantem Janem Kozłowskim15. Władysław Góra w swej pracy o ZS na Pomorzu pisze, że inicjatorem założenia organizacji w Gdyni był Ignacy Sieja, który 26 maja 1927 r. zwrócił się z prośbą do Komendy Okręgu VII o pozwolenie na założenie Oddziału Strzelca w Gdyni16. Jedno nie wyklucza drugiego, być może I. Sieja zwrócił się o pomoc w założeniu ZS a komenda w Toruniu wysłała w tym celu do Gdyni Jana Kozłowskiego. W „Encyklopedii Gdyni” czytamy, że pierwsza jednostka organizacyjna powstała dopiero w styczniu 1928 r., a jej organizatorami byli Ignacy Sieja i Bolesław Janicki17. Toteż wydaje się prawdopodobne, że przez pierwszych kilka miesięcy zarząd i komenda mogły prowadzić prace organizacyjne i formalne. I Odział ZS w Gdyni powstał dopiero w styczniu 1928 roku. Niemniej jednak za początek istnienia ZS w Gdyni należy uznać rok 1927, kiedy to utworzono pierwszy Zarząd i Komendę. W pierwszych latach działalności organizatorzy ZS w Gdyni napotykali spore trudności związane przede wszystkim z wstępowaniem do organizacji osób niepewnych ideowo, chcących czerpać korzyści z racji przynależności do organizacji prorządowej, a także ze względu na problemy finansowe. Ponadto ciągłe zmiany na stanowiskach prezesów, a także członków Zarządu, nie sprzyjały sprawności działania. Jeszcze w sprawozdaniu tygodniowym Państwowego Urzędu Bezpieczeństwa i Porządku Państwowego z 1929 r. pisze się, że: Strzelec w dalszym ciągu nie wyszedł z okresu reorganizacji”, co związane było z częstymi zmianami kadrowymi. Ówczesny prezes, mecenas Mieczysław Mosiewicz, nie zajmował się sprawami organizacji. Liczebność ZS też nie była wielka, w jedynym oddziale tylko Bolesław Janicki skupił wokół siebie kilkunastu członków, którzy w miarę regularnie odbywali zebrania18. Sprawy nie ułatwiała również niechęć innych organizacji, w tym również tych, tak jak Z.S, prorządowych. Na przykład Związek Powstańców i Wojaków w Gdyni uważał tworzenie się Strzelca na ziemi kaszubskiej za niepotrzebne, ponieważ twierdził, że obie organizacje mają te same cele19. Rozwój gdyńskiego ZS nastąpił dopiero w latach 30. XX w. Od 1930 r. prace I Oddziału zaczynają nabierać pożądanych przez kierownictwo kształtów. Prezesem I Oddziału został Bolesław Janicki, który w tym czasie przyczynił się do powstania nowych oddziałów na terenie obecnej Gdyni, m.in. w porcie, na Grabówku oraz w Orłowie. W 1930 r. Stefan Zawadzki założył Oddział Kaszubski w Chyloni, do którego należało 42 członków20. Już w sierpniu 1930 r. w sprawozdaniu sytuacyjnym starosty grodzkiego pisze się, że: ,,z całym uznaniem wyrazić można się o działalności Ligi Mocarstwowej i Związku Strzeleckiego. Organizacje te […] wykazują tak wielką aktywność i sprężystość, że można je stawić za wzór wszystkim innym organizacjom Przysposobienia Wojskowego”21. Cztery lata później Z. S. należał do najbardziej aktywnych organizacji młodzieżowych w Gdyni. Jak pisze się w sprawozdaniu z życia społecznego za ostatni kwartał 1933 r.: „ze wszystkich związków młodzieży na terenie Gdyni [ZS] wykazał największą żywotność i ruchliwość”22. Z biegiem czasu powstawały na terenie Gdyni nowe jednostki organizacyjne, ich liczba do 1939 r. ciągle wzrastała23. W 1933 r. działało już 10 oddziałów z 313 członkami. W 1936 r. na terenie Gdyni w 18 oddziałach skupionych było 845 strzelców. W kwietniu 1938 r. ZS w Gdyni liczył już 1558 członków skupionych w 18 oddziałach. Co prawda podstawowym zdaniem ZS była praca nad młodzieżą przedpoborową, to jednak statut przewidywał również opiekę nad młodzieżą szkolną. Inne organizacje młodzieżowe, takie jak Legion Młodych, czy harcerstwo miały być organizacjami pomocniczymi. Związek Strzelecki miał brać „materiał do szeregów”, a instruktorów z organizacji młodzieży starszej24. Od 1934 r. w gdyńskim Z. S. rozwijała się praca z najmłodszymi członkami tzw. orlętami. W 1934 r. Stanisław Maciejewski zorganizował przy I Oddziale Hufiec Orląt. Od tego czasu hufiec ciągle rozwijał się, w następnych latach jego pracami kierował Edmund Wilfigielod (od 1936 r.) oraz Piotr Wojciechowski od 1938 roku25. W 1936 r. na terenie całej Gdyni istniało już 6 hufców orląt, do których należało 157 osób26. W tym czasie na terenie Gdyni działały oprócz oddziałów męskich i hufców orląt również osobne oddziały żeńskie. Wiemy, że komendantką jednego z nich była w 1938 r. pani Wężykowa27. Pod względem organizacyjnym strzelcy w Gdyni należeli do Okręgu Strzeleckiego z siedzibą w Toruniu i powstałego w 1927 r. Kaszubskiego Obwodu Strzeleckiego w Wejherowie (od 1929 r. powiatu). W 1927 r. komendantem obwodu wejherowskiego, a więc bezpośrednim zwierzchnikiem gdyńskich strzelców, był kpt. Czesław Kciński28. O znaczeniu gdyńskiego ośrodka ZS może świadczyć fakt utworzenia w Gdyni w lutym 1937 r. Morskiego Podokręgu Związku Strzeleckiego obejmującego swym zasięgiem powiat morski oraz Gdynię29. Prezesem Podokręgu został naczelnik wydziału technicznego w Komisariacie Rządu w Gdyni, wcześniej pierwszy dyrektor Zakładu Wodociągów i Kanalizacji, inż. Mieczysław Michalski30. W 1939 r. prezesem Morskiego Podokręgu był inż. Bolesław Janicki – bardzo zasłużona dla Gdyni postać. Janicki przybył do Gdyni w 1925 r., pracował w Biurze Naczelnika Budowy Portu, następnie w Urzędzie Morskim. W 1938 r. z największą liczbą głosów w powiecie morskim został posłem na Sejm RP. W czasie Kampanii Wrześniowej był członkiem Straży Obywatelskiej31. Komendantem Morskiego Podokręgu ZS w Gdyni był kpt. Marian Szczęścikiewicz32. Pracę organizacji w Gdyni próbowało wspierać Towarzystwo Przyjaciół ZS, które w 1936 r. skupiało około 500 osób33. Ze spraw organizacyjnych warto wspomnieć o próbie założenia Kaszubskiego Batalionu ZS im. Antoniego Abrahama. Miejscowa ludność kaszubska w znacznym stopniu zasilała szeregi organizacji. Mieczysław Pieńkowski pisze, że w 1929 r. stanowili połowę członków ZS w Gdyni34. Podobnie musiało być później, dlatego w 1934 r. zorganizowano I Kaszubski Batalion im. Antoniego Abrahama. Na jego czele stali Kaszubi – prezes Antoni Paszylk oraz wiceprezes Józef Voigt. Jednak po kilku miesiącach z powodu nieprawidłowości finansowych batalion rozwiązano35. Związek Strzelecki współpracował regularnie z innymi organizacjami PUPWiWF. Jeszcze w 1930 r. z inicjatywy ZS doszło do spotkania organizacji prorządowych – Związku Legionistów, Związku Inwalidów Wojennych oraz Związku Powstańców i Wojaków. Podczas tego spotkania postanowiono nawiązać bliższą współpracę36, którą koordynował powstały w Gdyni 15 stycznia 1930 r. Komitet Miejski WF i PW37. Jedną z form działalności ZS w Gdyni była pomoc w znajdowaniu pracy dla swoich członków. W tym celu przy różnych oddziałach gdyńskich zorganizowano w 1933 r. Ochotnicze Oddziały Pracy mające na celu zwalczenie bezrobocia wśród członków. Pierwszy taki oddział (liczący 40 osób) powstał na Grabówku38. Pozostałe działały w innych dzielnicach robotniczych: w Chyloni, Oksywiu i w Witominie. Działalność ta dawała rezultaty, strzelcom łatwiej było uzyskać pracę niż członkom innych organizacji, co powodowało odpływ członków związków zawodowych do związków PW, w tym ZS Zresztą związki zawodowe atakowały ZS za faworyzowanie jego członków przy pośrednictwie pracy. W jednym ze sprawozdań Komisarza Rządu w Gdyni pisze się, że: „Leaderzy [pisownia oryginalna] związkowi twierdzą, że członkowi związku zawodowego trudniej dzisiaj otrzymać pracę, natomiast przynależność do Związku Rezerwistów, czy też Związku Strzeleckiego jest dobrą legitymacją u pracodawcy portowego, tak że uzyskanie pracy przez tych członków jest rzeczą stosunkowo łatwą! Członkowie związków zawodowych wstępują przeto licznie do organizacji P.W., a płacąc tam składki minimalne i mając gwarancję łatwiejszego uzyskania pracy, występują z związków zawodowych, gdzie składki są stosunkowo wysokie”39. Niewątpliwie wpływało to na stosunek opinii publicznej do Związku.
Wracając do I Oddziału ZS, należy stwierdzić, iż jego liczebność – podobnie do liczebności Związku w mieście – ciągle wzrastała. W 1930 r. wynosiła 80 członków, a cztery lata później w organizacji było już 90 strzelców40. W późniejszym okresie do oddziału należał już element bardziej wyrobiony, odeszły osoby mniej zaangażowane, tak że liczba członków ustabilizowała się w granicach 70 osób. Jeśli chodzi o władze oddziału, to – jak już pisałem – pierwszym prezesem oddziału był Ignacy Sieja a komendantem Jan Kozłowski. Po wspomnianych wyżej trudnościach organizacyjnych w pierwszym etapie działalności, w 1930 r. prezesem został Bolesław Janicki. Po nim funkcje tę sprawowali kolejno: Stanisław Satała (w 1931), Aleksander Ciechanowski (1932-33), Tadeusz Piwoński (1934), ponownie Aleksander Ciechanowski (1935-1936) oraz Tadeusz Heynar (1936-1939). Natomiast funkcję komendanta po Janie Kozłowskim pełnili kolejno Jarosław Jaworski oraz Roman Rojno41. Trafnym jest stwierdzenie, że stał się on kadrą ZS na terenie Gdyni. Powstała przy nim sekcja marynarzy, która w 1932 r. przekształca się w Oddział II Morski. W 1936 r. Oddział Morski posiadał już własny tabor żeglarski w postaci 3 jachtów (w tym dwóch do podróży dalekomorskich), 2 szalupy żaglowe, jedną szalupę wiosłową oraz dwa kajaki42. Jesienią 1937 r. do I Oddziału przydzielono III Oddział Kaszubski; od tej pory jego nazwa brzmiała Oddział I Kaszubski43. Jedną z najbardziej znanych w kraju była drużyna marszowa I Oddziału ZS w Gdyni. Od 1930 r. brała ona regularnie udział w cyklicznych imprezach strzeleckich, takich jak „Marsz do Morza”, czy „Marsz Szlakiem Kadrówki”. Pierwszą imprezą ogólnopolską, w której wzięła udział większa delegacja strzelców Gdyni był „Marsz Imieninowy Sulejówek-Belweder” z 19.03.1930 roku. Wzięło w nim udział 20 strzelców z Gdyni44. Zajmowali oni często w tych imprezach czołowe miejsca. Na przykład w 1933 r. w „Marszu do Morza” drużyna I Oddziału zajęła pierwsze miejsce na trasie Bydgoszcz – Chełmno, tym samym zdobyła zaszczytny tytuł reprezentacyjnej drużyny Pomorza. O wysokim stopniu usportowienia strzelców z drużyny marszowej może świadczyć fakt, iż jej członkiem był znany przed wojną olimpijczyk z Berlina Teodor Bieregowoj, pierwszy polski mistrz klasy międzynarodowej w chodzie sportowym, który na olimpiadzie w Berlinie zajął 9 miejsce. Obok ogólnopolskich imprez sportowych, członkowie ZS z Gdyni brali również udział w innych imprezach, wśród których należy wymienić odpowiedniki harcerskich zlotów – koncentracje strzelców. Odbywały się one zarówno na szczeblu całego kraju, jak i na szczeblu niższych jednostek organizacyjnych. Na przykład „Kurier Bałtycki” z 1937 r. pisze o zamiarze wysłania 150 strzelców gdyńskich na koncentrację ZS w Warszawie45. Ubrani w mundury marynarskie prezentowali się na pewno znakomicie. Działalność organizacyjną ZS bardzo ułatwiło pozyskanie własnego budynku. W 1936 r. oddziały ZS w Gdyni użytkowały 13 świetlic, z których 6 należała do organizacji, 7 pomieszczeń było dzierżawionych46. I Oddział ZS własnej świetlicy dorobił się w 1931 r., a znajdowała się ona na Grabówku. W roku następnym miały miejsce prace nad jej rozbudową. Uroczystość poświęcania budynku świetlicy po remoncie miała miejsce 20 października 1932 roku. Obok samego budynku świetlicy powstały wówczas zabudowania gospodarcze, ogrodzone zostało boisko. Uroczystość zgromadziła strzelców z całej Gdyni, a także najwyższe władze krajowe ZS z Komendantem Głównym Władysławem Rusinem na czele47. Prace znacznie powiększyły lokal, co ułatwiło skoszarowanie 50 członków organizacji w jej murach, to znacznie usprawniło pracę organizacji. Skoszarowanie było też formą pomocy dla członków Strzelca, ponieważ wielu z nich było bez pracy. Mieszkanie w świetlicy zapewniało im dach nad głową oraz wyżywienie. System skoszarowania członków związku w Gdyni przetrwał do 1935 roku. Było to rezultatem poprawy sytuacji ekonomicznej członków organizacji a także zapotrzebowania na działalność kulturalno-oświatową. Pozyskane w ten sposób dwie sale przeznaczono na scenę teatralną a także pokój orkiestry powiatu ZS Zespołem teatralnym, który w 1936 r. wystawił na scenie kilka przedstawień, w oddziale opiekował się Nikodem Icek. Na scenie ZS występowały również inne zespoły amatorskie. Tak urządzony budynek ZS w Gdyni miał oprócz pomieszczeń na scenę teatralną i dla orkiestry, pokój komendanta, kancelarię Oddziału, izbę gospodarza oraz magazyn mundurowy i gospodarczy. Oczywiście strzelcy posiadali też własną bibliotekę zaopatrzoną w książki z dziedziny wychowania obywatelskiego, przysposobienia wojskowego. Pracami biblioteki kierował Józef Augustynowicz. W magazynie mundurowym przechowywano kilkadziesiąt mundurów wraz z ekwipunkiem wojskowym. Zbiórki odbywały się wówczas trzy razy w tygodniu w świetlicy, którą przez wiele lat opiekował się Walenty Zach, w późniejszym okresie Józef Kuchciński. W 1934 r. zbiórki przeprowadzane były dwa razy w tygodniu – we wtorki i w piątki. Trwały przynajmniej dwie godziny. W niedziele i święta organizowano ostre strzelanie na własnej strzelnicy albo na obiekcie P.W. i W.F. w Witominie. Z I Oddziału ZS w Gdyni wyłoniła się w 1934 r. sekcja motorowa, która przekształciła się w samodzielny Motocyklowy Klub Związku Strzeleckiego w Gdyni. Jego celem było zrzeszenie członków ZS chcących uprawiać sport motocyklowy i turystykę teoretycznie i praktycznie. „Regulamin Klubów Sekcji terenowych motocyklowych” mówił, że taki klub powstawał przy minimum 20 członkach48. Przynajmniej tyle członków musiał skupiać też gdyński klub na początku swego istnienia. W połowie 1936 r. należało do niego 32 motocyklistów. Klub motocyklowy dla swoich członków organizował teoretyczne kursy motorowe, na które składało się ponad 50 godzin zajęć49. Motocykliści brali również udział w wielu imprezach, m.in. w biegu sztafetowym do Torunia, w czasie którego przewożono upominki organizacji społecznych dla marszałka Józefa Piłsudskiego50. Obok imprez ogólnopolskich strzelcy gdyńscy brali udział w wielu imprezach lokalnych związanych z obchodami świąt państwowych, narodowych i religijnych, takich jak: 3 Maja, Odzyskanie Niepodległości 11 Listopada, Święto Morza, Boże Narodzenie, Wielkanoc. Tak na przykład 15-16 lutego 1930 r. ZS brał udział w obchodach 10-lecia Odzyskania Pomorza. Na obchody składały się, m.in.: uroczysty capstrzyk, defilada oraz zawody sportowe51. Wspomniana wyżej orkiestra ZS brała udział we wszystkich ważniejszych uroczystościach państwowych i narodowych. W pewnym momencie grało w niej 33 muzyków52. Jako organizacja podporządkowana PUPWiWF ZS brał udział w cyklicznych ćwiczeniach stowarzyszeń zrzeszonych. Na przykład 16 marca 1930 r. odbyły się w Gdyni manewry organizacji PWiWF przy współudziale Straży Granicznej. W ćwiczeniach w rejonie Kolibek, Orłowa i Redłowa wzięło w nich udział około 350 osób53. W następnych latach ćwiczenia te przekształciły się w Święta WF i PW. Były one organizowane co roku w maju albo w czerwcu. Brały w nim udział stowarzyszenia i związki skupione w organizacji PWiWF, m.in. ZS Na przykład w 1934 r. święto odbyło się w dniach 9-10 czerwca. Jego program obejmował nabożeństwo, defiladę organizacji do południa pierwszego dnia uroczystości, zawody sportowe po południu dnia pierwszego i przed południem dnia drugiego oraz zabawę, rozdanie nagród na koniec imprezy 54. Kompania reprezentacyjna I Oddziału brała udział we wszelkich uroczystościach na terenie Gdyni oraz w okolicy. W większych imprezach brali udział wszyscy strzelcy. Bardzo ważnym wydarzeniem dla członków ZS w Gdyni był powrót do kraju z wypoczynku na Maderze, marszałka Józefa Piłsudskiego. 29 marca 1931 r. połączone oddziały z Gdyni i Chyloni utworzyły wspólnie kompanię honorową witającą marszałka na terenie miasta 55. 25 lipca 1937 r. miała miejsce jedna z najważniejszych uroczystości strzeleckich w Gdyni – poświęcenie sztandaru ufundowanego przez Zarządu i Komendę Powiatu ZS 56. „Kurier Bałtycki” pisał, że sztandar został ufundowany przez gminę Gdynia, a wręczony przez Komisarza Rządu w Gdyni Franciszka Sokoła. O randze uroczystości może świadczyć fakt, iż brali w niej udział prezes Zarządu Głównego Z. S. mecenas Franciszek Paschalski oraz biskup morski Konstanty Dominik 57. Podsumowaniem artykułu może być pieśń świetlicowa ZS, której fragment przytoczę poniżej:
Hej strzelcy wraz, ruszajmy do świetlicy, Gdy wolny czas pozwoli na to nam. Tam każdy z nas w ludowej wszechnicy Wśród swoich mas nie będzie czuł się sam. Rozrywek moc, rozumnych zabaw wiele, Zagadnień stos i życia Twego cel Wyjaśnią Ci inni obywatele, Więc do nich spiesz i wolne chwile dziel. Bo tam, bo tam wypływa wiedzy zdrój, Bo tam, bo tam wypocznie umysł mój 58.
Przypisy
1 Elżbieta Młynarska-Kondrat, Zespół Akt Związku Strzeleckiego 1919-1939, s. 2. http:// archiwumcaw.wp.mil.pl/biuletyn/b17/b17_6.pdf 2 Mieczysław Pieńkowski, Kronika I Oddziału Kaszubskiego Związku Strzeleckiego im. Antoniego Abrahama od chwili powstania ZS na terenie Gdyni 1927-1939, Gdynia 1939 (kserokopia w zbiorach Muzeum Miasta Gdyni). 3 Władysław Góra, Zarys historii Związku Strzeleckiego w Okręgu Pomorskim 19111935, Toruń 1935. 4 Archiwum Państwowe w Gdańsku oddział w Gdyni (dalej APGdy), Akta Komisariatu Rządu w Gdyni (dalej AKRz w Gdyni), Sprawozdania sytuacyjne miesięczne i kwartalne z ruchu społeczno – politycznego i stanu bezpieczeństwa, sygn. 682/2098-2302. 5 W. Góra, dz. cyt., s. 9. 6 E. Młynarska-Kondrat, dz. cyt., s. 2. 7 APGdy, Akta K.Rz. w Gdyni, Sprawy dotyczące Związków i organizacji WF i PW, sygn. 682/1431, Program pracy dla Referatów Wychowania Obywatelskiego w oddziałach Związku Strzeleckiego w Gdyni z 10.1.1934, s. 32. 8 W. Góra, dz. cyt., s. 9. 9 APGdy, Akta K.Rz. w Gdyni, Statuty związków i stowarzyszeń, sygn. 682/1367, Rzeczy podstawowe i cel główny w pracach sekcji Referatu Kulturalno-Oświatowego Zarządu Powiatowego Związku Strzeleckiego Warszawa-Praga, s. 9-13. 10 Tamże, Sprawy dotyczące związków i organizacji WF i PW, sygn. 682/1431,Wyciąg z regulaminu Związku Strzeleckiego, s. 47. 11 Tamże, 12 Tamże, Program pracy dla Referatów Wychowania Obywatelskiego w oddziałach ZS Gdynia10.11.1934, s. 34. 13 Tamże, Sprawozdania sytuacyjne … 1935-1936, sygn. 682/2300, Sprawozdanie kwartalne … 1.07-30.09.1935. 14 Tamże, Sprawozdania sytuacyjne … 1937-1938, sygn. 682/2301, Sprawozdanie półroczne … 1.10-1935-31.03.1936. 15 M. Pieńkowski, dz.cyt. s. 22. 16 W. Góra , dz. cyt., s. 9. 17 Encyklopedia Gdyni, red. M. Sokołowska, Gdynia 2006, T. 1, s. 973-974. 18 APGdy, Akta K.Rz. w Gdyni, Sprawozdania sytuacyjne z życia polskich organizacji i stowarzyszeń za 1929, sygn. 682/2302, Sprawozdanie tygodniowe z 17.01.1929, s. 8. 19 Tamże, Sprawozdanie sytuacyjne za czas 15-21.02.1929, s. 29-39. 20 M. Pieńkowski, dz. cyt. s. 24; „Encyklopedia Gdyni”, s. 973-974. 21 APGdy, Akta K.Rz. w Gdyni Sprawozdania sytuacyjne …. 1929-1931, sygn. 682/2298, Sprawozdanie za miesiąc sierpień 1930, s. 448-452. 22 Tamże, Sprawozdania sytuacyjne … 1932-1934, sygn. 682/2299, Sprawozdanie za kwartał 12.101933-12.01.1934, s. 232-236. 23 Tamże, Sprawozdania sytuacyjne … 1937-1938, sygn. 682/2301, Sprawozdanie półroczne za okres 1.04-30.09.1936, s. 269-275; Encyklopedia Gdyni, s. 973-974.
43Dariusz Małszycki, Związek Strzelecki w Gdyni w latach 1927-1939
24 Tamże, Sprawozdania sytuacyjne …. 1932-34, sygn. 682/2299, Sprawozdanie kwartalne … za okres 1.04-30.07.1934, s. 403-418. 25 M. Pieńkowski, dz. cyt., s. 36. 26 APGdy, Akta K.Rz. w Gdyni, Sprawozdania sytuacyjne…. 1937-1938, sygn. 682/2301, Sprawozdanie półroczne za okres 1.04-30.09.1936, s. 269-275. 27 M. Pieńkowski, dz. cyt., s. 36. 28 W. Góra, dz. cyt., s. 26. 29 Tamże, Sprawozdania sytuacyjne… 1937-1938, sygn. 682/2301, Sprawozdanie półroczne za okres 1.10-1936-31.03.1937, s. 286. 30 Encyklopedia Gdyni, s. 449. 31 Tamże, 283-284; A. Pieńkowski, dz. cyt., s. 3. 32 M. Pieńkowski, dz. cyt., s. 7. 33 APGdy, Akta K.Rz. w Gdyni, Sprawozdania sytuacyjne…. 1937-1938, sygn. 682/2301, Sprawozdanie półroczne za okres 1.04-30.09.1936, s. 275-276. 34 M. Pieńkowski, dz. cyt., s. 22. 35 APGdy, Akta K.Rz. w Gdyni, Sprawozdania sytuacyjne … 1932-1934, sygn. 682/2299, Sprawozdanie kwartalne 1.04-30.07.1934, s. 403-418; tamże Sprawozdanie kwartalne za okres 1.10-31.12.1934, s. 431-438. 36 Tamże, Sprawozdania sytuacyjne…. 1929, sygn. 682/2302, Sprawozdanie sytuacyjne…. za czas 1-7.03.1929, s. 43. 37 Tamże, Sprawozdania sytuacyjne … 1929-1931, sygn. 682/2298, Sprawozdanie za miesiąc styczeń 1930,s. 338. 38 Tamże, Sprawozdania sytuacyjne … 1932-1934, sygn. 682/2299, Sprawozdanie za kwartał 12.101933-12.01.1934, s. 232-236. 39 Tamże, Sprawozdania sytuacyjne … 1935-36, sygn. 682/2300, Sprawozdanie sytuacyjne z ruchu wywrotowego, zawodowego . za miesiąc styczeń 1935,s. 75. 40 M. Pieńkowski, dz. cyt., s.24 i 30. 41 Tamże. 42 APGdy, Akta K.Rz. w Gdyni, Sprawozdania sytuacyjne…1937-1938, sygn. 682/2301, Sprawozdanie półroczne .za okres 1.04.-20.09.1936, s. 269-275. 43 M.Pieńkowski, s. 36. 44 APGdy, Akta K.Rz. w Gdyni, Sprawozdania sytuacyjne…1929-1931, sygn. 682/2298, Sprawozdanie miesięczne za miesiąc marzec 1930 ,s. 409-410. 45 „Kurier Bałtycki”, 1937, nr 45, s. 6. 46 APGdy, Akta K.Rz. w Gdyni, Sprawozdania sytuacyjne…1937-1938, sygn. 682/2301, Sprawozdanie półroczne. ..za okres 1.04.-20.09.1936, s. 275-276. 47 M. Pieńkowski, dz. cyt., s. 28. 48 APGdy , Akta K.Rz. w Gdyni, Statuty związków i stowarzyszeń, sygn. 682/1367, Regulamin klubów i sekcji terenowych motocyklowych, Warszawa 1935, s.1759. 49 Tamże. 50 Tamże, Sprawozdania sytuacyjne … 1932-1934, sygn. 682/2299, Sprawozdanie …. za kwartał 12.101933-12.01.1934 , s. 232-236.
44 Rocznik Gdyński nr 26
51 APGdy , Akta K.Rz. w Gdyni, Sprawozdania sytuacyjne… 1929-1931, sygn. 682/2298, Sprawozdanie tygodniowe za czas 14-2II1930, s. 196-198. 52 Encyklopedia Gdyni, s.973-974. 53 Tamże, Sprawozdanie tygodniowe za czas 14-30.03.1930, s. 217-222. 54 Tamże, Święta, zawody, obozy WF i PW 1934, sygn. 682/1432, Pismo Miejskiego Komitetu WF i PW w Gdyni do wojewody pomorskiego z14.05.1934, s. 33. 55 M. Pieńkowski, dz. cyt., s. 26-28. 56 Tamże, s. 36; „Kurier Bałtycki”, 1937, nr 106, s. 6. 57 „Kurier Bałtycki”, 1937, nr 45, s. 6. 58 APGdy, Akta K.Rz. w G, Sprawy dotyczące związków i organizacji WFiPW.., sygn. 682/1431, Program pracy dla referatów wychowania obywatelskiego w oddziałach Związku Strzeleckiego Gdynia z 10.1.1934, s. 32-47.
