Polska Marynarka Wojenna 1918-1980 : zarys dziejów / Czesław Ciesielski, Walter Pater, Jerzy Przybylski. – Wydawnictwo “Bellona” : Warszawa. – 1992, 431 s., [24] s. tabl.

WSTĘP

Oddajemy do rąk Czytelników książkę, której celem jest przedstawienie obszernego zarysu historii Polskiej Marynarki Wojennej, trzykrotnie organizowanej (1918, 1939-1940 i 1945) i trzykrotnie w różnych warunkach rozwijanej. Jest to pierwsza w krajowym piśmiennictwie próba monograficznego ukazania tych dziejów w całościowym ujęciu, poczynając od daty utworzenia marynarki aż do 1980 roku, obejmująca okres sześćdziesięciu dwu lat istnienia sił morskich pod biało-czerwoną banderą.

Polska Marynarka Wojenna ma stosunkowo krótką, niezwykle ciekawą, lecz zarazem mało znaną i — jak dotąd — w dostatecznym zaledwie stopniu zbadaną historię. Można bez przesady stwierdzić, że niemało wydarzeń z minionych lat, nie wyłączając również okresu powojennego, uległo zapomnieniu nawet wśród ludzi bezpośrednio w nich uczestniczących. Takie jest prawo czasu, ale w tej historii nie brakowało także wydarzeń świadomie przemilczanych bądź ukazywanych z tendencyjnymi niedomówieniami metodą półprawdy. Dlatego też autorom niniejszej pracy wydaje się, że ponowne sięgnięcie do rodowodu, dokonań i etapów rozwoju marynarki — tej dawnej z lat II Rzeczypospolitej i wojny oraz tej odbudowanej w kraju od 1945 roku, pełniącej nadal swą służbę na Bałtyku — jest celowe i w pełni uzasadnione.

Początki Marynarki Wojennej sięgają okresu, kiedy odrodzona po latach niewoli Polska przystępowała do organizowania własnych sił zbrojnych, formowanych od podstaw wspólnym wysiłkiem ludzi, którzy nigdy nie pogodzili się z utratą niepodległości Ojczyzny. Naturalnym biegiem rzeczy najliczniej wystawiane wojska lądowe mogły zachować ciągłość tradycji, natomiast wskrzeszana Marynarka Wojenna była ich prawie całkowicie pozbawiona. Od połowy XVII wieku Polska nie miała już floty, a próby tworzenia sił morskich w czasie powstań narodowych były zgoła symboliczne. Mimo tej historycznej pauzy, oznaczającej brak odniesień do powszechnie znanych i godnych naśladowania wzorców, a także mimo piętrzących się trudności kadrowych, sprzętowych, materiałowych i kwaterunkowych, powołanie Marynarki Wojennej II Rzeczypospolitej stało się faktem dokonanym. Z biegiem lat zdołała ona stworzyć własną organizację, zbudować nowe okręty, sformować typowe dla jej składu i przeznaczenia rodzaje broni, sztaby i służby, zorganizować własny korpus oficerski i podoficerski oraz własne szkoły. Przyjęty w nich system kształcenia kadr i specjalistów morskich był jednym z największych osiągnięć marynarki w latach międzywojennych.

W okresie II wojny światowej, mimo krótkiej przerwy w funkcjonowaniu Kierownictwa Marynarki Wojennej, nastąpił znaczny wzrost sił polskiej floty. Choć należała do mniejszych w składzie flot aliantów, wyróżniła się aktywnością w działaniach bojowych, zdobywając sobie uznanie i szacunek sojuszników. Walczyła nieprzerwanie od pierwszego do ostatniego dnia wojny, wnosząc konkretny wkład do ostatecznego zwycięstwa. Nie przyniosło ono jednak takich wyników, do jakich dążył cały skład floty przepojony wiarą, że po zakończeniu wojny wróci do kraju rządzonego przez suwerenne władze Rzeczypospolitej.

Powojenna odbudowa i rozbudowa sił morskich to etap szczególny, związany z podporządkowaniem Polski imperialnym interesom ZSRR. Od 1945 roku Marynarka Wojenna rozwijała się w warunkach całkowitego uzależnienia od czynnika zewnętrznego, stosownie do założeń radzieckiej doktryny wojennej i strategii wojny morskiej. Istotny wpływ na ten proces miały również okresy napięć w stosunkach międzynarodowych, zainicjowany przez ZSRR wyścig zbrojeń pod hasłem „obrony socjalistycznej wspólnoty”, a także sytuacja ekonomiczna kraju i możliwości produkcyjne przemysłu okrętowego.

W całym omawianym okresie (1918—1980) siły morskie były wielokrotnie reorganizowane i stopniowo modernizowane. O kierunkach dokonywanych zmian przed wojną decydowały koncepcje i poglądy osób zajmujących kierownicze stanowiska w Marynarce Wojennej oraz – zwłaszcza w początkowym okresie jej istnienia — sugestie i zalecenia brytyjskiej i francuskiej misji wojskowej. W latach wojny, w okresie działań poza krajem, organizacyjny kształt i skład floty był uzależniony od decyzji admiralicji Royal Navy, uwzględniającej w zasadzie postulaty Kierownictwa Marynarki Wojennej. Po wojnie, zwłaszcza do połowy lat pięćdziesiątych, decydujący głos w tych kwestiach należał wyłącznie do strony radzieckiej, uznającej tylko własne racje w ramach „sojuszniczej współpracy”. Układ Warszawski, otwierający okres istnienia połączonych sił zbrojnych, pogłębił tę zależność w nowych formach, pozostawiając stronie polskiej niewielki tylko margines samodzielności. W latach 1945-1970 dokonano wielu zmian organizacyjnych, ale były one z reguły krótkotrwałe, utrudniające osiągnięcie stanu stabilności, co nie przynosiło korzystnych rezultatów w szkoleniu i utrzymaniu gotowości bojowej floty.

Obszar tematyczny omawiany w tej pracy był już podejmowany w wielu publikacjach naukowych, popularnonaukowych i popularnych. Dotyczyły one historii poszczególnych okrętów, działań całej floty w latach 1939-1945 oraz jej rozwoju w okresie międzywojennym i powojennym. Mimo to stan badań nad dziejami Polskiej Marynarki Wojennej znajduje się nadal dopiero w stadium początkowym. Wiele tematów dotychczas w ogóle nie podjęto, wiele innych potraktowano selektywnie z wyłączeniem tego, co podlegało ingerencji cenzury, brak jest wreszcie syntezy osiągniętych wyników badawczych. Krótki okres, jaki dzieli nas od wydarzeń z lat powojennych, nie pozwala często na ich wyczerpującą ocenę, a ten właśnie etap rozwoju marynarki – dodajmy – jest najmniej znany. Niniejsza praca nie prezentuje jeszcze pełnego jej obrazu, wnosi jednak do niego wiele faktów, wątków i ustaleń, które do niedawna nie mogły być ukazywane.

Autorzy oparli swe rozważania na pozycjach wymienionych w bibliografii i przypisach, a także — zwłaszcza w trzech ostatnich rozdziałach — na dokumentach archiwalnych. Materiały te znajdują się w Centralnym Archiwum Wojskowym w Warszawie i Archiwum Marynarki Wojennej w Wejherowie, gdzie zgromadzono największy zasób dokumentów związanych z przedstawioną problematyką — rozkazów, zarządzeń, sprawozdań ze szkolenia i ćwiczeń, protokołów z posiedzeń rad wojskowych, materiałów kadrowych, dokumentacji technicznej okrętów oraz planów rozwoju sił morskich w Polsce. Wiele cennych materiałów, wykorzystanych także w tej książce, znajduje się w bibliotece i podręcznym archiwum Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni. Są wśród nich m.in. wspomnienia i relacje z walk w obronie polskiego Wybrzeża w 1939 roku i działań bojowych na morzach i oceanach
w latach 1940—1945.

Praca składa się z pięciu rozdziałów, omawiających w chronologicznym ujęciu każdy z podejmowanych tematów, które dla lepszej przejrzystości przedstawione są z zachowaniem podziału problemowego, co zaznaczono w podtytułach.

Rozdział I omawia drogę rozwojową Polskiej Marynarki Wojennej w latach 1918—1939, rodowód i kształcenie kadry morskiej, charakterystykę wprowadzanych do służby okrętów, koncepcje obrony Wybrzeża i plany rozbudowy floty.

Rozdział II w całości poświęcony jest organizacji i działaniom marynarki w latach 1940—1945 i okolicznościom jej rozwiązania po wojnie. Rozdział III przedstawia warunki tworzenia i rozwój marynarki w latach 1945—1949 ze zwróceniem uwagi na wysuwane wówczas projekty jej składu organizacyjnego w świetle stawianych przed nią zadań.

Rozdział IV obejmuje problematykę kształtowania nowych struktur w ramach marynarki, budowy okrętów w stoczniach krajowych i zmian kadrowych w latach 1950—1956. Odsłania również kulisy represji stalinowskich, które w latach pięćdziesiątych objęły znaczną liczbę oficerów, podoficerów i marynarzy, w tym zwłaszcza kadrę przedwojenną.

Rozdział V ukazuje kierunki rozwoju marynarki w latach 1957-1980, sięga również do jej udziału w wydarzeniach grudniowych w 1970 roku i w realizacji zadań specjalnych po wprowadzeniu w państwie stanu wojennego.

Niniejsza praca jest rezultatem kilkuletnich poszukiwań archiwalnych, konfrontacji różnych źródeł i przemyśleń osobistych autorów. Wysuwane w niej tezy, ogólne oceny i wnioski nie pretendują do ostatecznego wyjaśnienia wszystkich wątpliwości i pytań wyłaniających się przy lekturze tej książki. Dokładniejsze uzasadnienie niektórych spostrzeżeń i ocen wymagać będzie dalszych studiów. Nie jest wykluczone, że w wyniku tych badań będą one wymagały weryfikacji, co w pracach historycznych jest zjawiskiem nieuchronnym.

Nie powinno to jednak zmienić zasadniczej warstwy merytorycznej, osadzonej na materiałach źródłowych, stanowiących wiarygodną podstawę do odtworzenia najważniejszych procesów i wydarzeń związanych z rozwojem i służbą Polskiej Marynarki Wojennej w latach 1918-1980.

Autorzy liczą na życzliwe przyjęcie tej książki przez szerokie kręgi Czytelników interesujących się siłami morskimi z lat przedwojennych, wojennych i powojennych. Spodziewają się również, że trafi ona zwłaszcza do kadry Marynarki Wojennej, słuchaczy i podchorążych akademii wojskowych i szkół oficerskich. Oczekują też na krytyczne uwagi, sprostowania i uzupełnienia zawartych w niej problemów i ocen.